عموما با مقوله بحران آب و مشکلات ناشی از کمبود آن آشنا هستیم. یکی از راهکارهایی که امروزه برای برون رفت از این مشکل توسط اکثر دولتمردان در جوامع مختلف مطرح می شود مبحث انتقال آب بین حوضه ای می باشد. طبق تحقیقات آمار جهانی پیش بینی می شود جمعیت جهان تا سال 2050 به 9?2 میلیارد نفر می رسد از طرفی به علت توزیع نابرابری مکانی منابع آب شیرین تقریبا دو سوم از جمعیت جهان دچار تنش آبی خواهد شدکه تغییرات آب و هوا و تغییرات کاربری این روند را تشدید می کند و طبعا موجب می شود تا تامین منابع مناسب آب شیرین و حفاظت از جوامع و زیست بوم ها دچار مشکل شود. بعنوان مثال قاره آسیا با داشتن 60 درصد از جمعیت جهان تنها 35 درصد ار منابع اب شیرین جهان را دارا می باشد این در حالی است که برعکس آن حوضه رودخانه آمازون با جمعیت تنها 0?4 درصد، 13 درصد از دخایر آب را به خود اختصاص داده است.
مشخصات سرانه آب بین حوضه ای در کشورهای مختلف
در کشورهای جهان میزان مصرف آب برای اهداف مختلفی مانند اهداف محیط زیستی، تامین آب کشاورزی و تولید انرژی و همچنین اهداف چند منظوره صورت میگیرد. این در حالی است که این اهداف ذکر شده خود تحت تاثیر عوامل زیادی مانند توسعه ی اقتصادی، استانداردهای زندگی، اهمیت در اقتصاد ملی و مسائل فرهنگی و اجتماعی بوده است.
نمودار فراوانی اهداف پروژه های انتقال آب در جهان
با توجه به قدمت انتقال آب که به صدها سال قبل بر می گردد ولی ضرورت طرح موضوع از چندین دهه قبل تا کنون بیش تر احساس می شود. امروزه افزایش جمعیت موجب شده پروژه های مختلف انتقال آب با هدف جبران کسری آب در مناطق مختلف جهان صورت بگیرد که حوضه دریافت کننده دلیل اولیه و اساسی برای شروع اجرای این امر می باشد. اگر بخواهیم انتقال آب بین حوضه ای را تعریف کنیم به فرایند برداشت منابع آب در طول سال با هدف انتقال فیزیکی آب از نواحی با توان هیدرولوژیکی نسبتا خوب (حوضه مبدا ) به سایر نواحی با کمبود آب (حوضه مقصد) با استفاده از حفر تونل، آبراهه یا لوله انجام می شود که در واقع پاسخی به مسئله توزیع جمعیت انسانی است که با اهداف تامین نیازهای انسان در برابر افزایش تقاضا، بهبود کیفیت زندگی و تغییر الگوی زیستی اجرا می شوند. به هر ترتیب با پیشرفت اجرایی پروژه های انتقال آب بین حوضه ای در جهان به تدریج پیامدهای آثار آن بروز کرده است. بنابراین لازم است قبل از اقدام به شروع طرح ریزی پروژه های انتقال آب بین حوضه ای در یک منطقه، کلیه مفاهیم فیزیکی، شیمیایی، هیدرولوژیکی، بیولوژیکی و محیط زیستی برای هر دو حوضه‌ی مبدا و مقصد روشن و قابل درک شوند تا بتوان پیامدهای حاصله از این پروژه ها را در دراز مدت بررسی کرد.
ملاحظات پیش بینی شده در پروژه های انتقال آب بین حوضه ای انجام شده در جهان
بدیهی است پروژه های انتقال آب بین حوضه ای قابلیت دسترسی آب برای مصارف مختلف را تغییر خواهد داد. ملاحظات مرتبط با پروژه های انتقال آب بین حوضه ای را می توان در چهار گروه اجرایی اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی و هیدرولوژیکی طبقه بندی کرد که به اختصار در زیر بیان شده است.
الف) ملاحظات اقتصادی: هزینه های سنگین ساخت و ساز از قبیل آب شیرین کن، ایستگاه پمپاژ، احداث تونل و لوله گذاری، عدم تجزیه و تحلیل هزینه به سود، هزینه زمین های از دست رفته در مسیر ساخت وساز، هزینه های نگهداری و تعمیرات.
ب) ملاحظات اجتماعی: اعتراضات، مناقشات و منازعات اجتماعی و قومی در سطح منطقه ای، ملی و بین امللی، کاهش درآمد، بیکاری و افزایش فقر، احساس تبعیض، کاهش حس واگرایی، مهاجرت، افزایش پناه جویان آب و هوایی، کاهش مشارکت سیاسی، تعدد ذینفعان، خسارت ناشی از کاهش تولید محصولات کشاورزی، افزایش فقر، افزایش شهر نشینی، توسعه ی مصرف گرایی، عدم توجه به حقابه های اجتماعی
ج) ملاحظات هیدرولوژیکی: کاهش آب قابل دسترس، کاهش حجم آب، تغییر رژیم رودخانه، کاهش کیفیت آب، نوسانات متغیرهای کیقی رودخانه، تحمیل بار اضافی به رودخانه های حوضه مقصد، افزایش تولید رسوب در منابع آبی، افزایش فرسایش و رسوبگذاری در آبراهه ها، افزایش تلفات ناشی از تبخیر و تعرق در آبراهه های باز
د) ملاحظات محیط زیستی: تغییرات کیفیت و حجم آب، تغییرات آب و هوا، مسائل مربوط به پسماندها، تغییر و تهدید تنوع زیست منطقه، ورود گونه های مهاجم به مقصد، زوال زیست بوم طبیعی، حذف یا تخریب جاذبه های گردشگری، کاهش تنوع زیستی زیست بوم های آبی، غلظت زیاد آلودگی، کاهش تحویل رسوب به دشت های سیلابی، آلودگی ناشی از غنی شدن آب، شور شدن آب و خاک، انتقال آلودگی، تغییرنوع الگوی کاربری اراضی، عدم توجه به حقابه های محیط زیست، ارزیابی خدمات زیست بوم
دلایل توقف برخی پروژه های انتقال آب بین حوضه ای در جهان
پروژه joglei در مصر:
این پروژه با هدف انتقال 20 میلیون متر مکعب در روز از رودخانه نیل در منطقه Bor به رودخانه Sobat طرح ریزی شده بود و قرار بود با احداث آبراه ای به طول 360 کیلومتر با ظرفیتی برابر 4?75 میلیارد متر مکعب در سال با اهداف کشاورزی ، ایجاد امنیت غذایی و بهبود سطح زندگی برنامه ریزی شود.
دلایل توقف:
با توجه به نگرانی های محیط زیستی پروژه، گروه های مخالف در مناطق جنوبی علیه ساخت آبراهه اعتصاب کرده که منجر به بازداشت افراد شده بود. اما اوضاع زمانی وخیم شد که ساخت آبراهه ای به طول 250 کیلومتر با هدف انتقال آب تکمیل شد که کشته شدن جمعی از معترضین را در پی داشت و شدت مخالفت ها منجر به فسخ فوری پروژه شد.
پروژه انحراف رودخانه های سیبری در روسیه: پیش بینی شده بود که با انحراف آب از رودخانه های Qb و شاخه های پایین دست Irtish با حجمی به میزان 25-27 میلیارد متر مکعب آب به آسیای مرکزی و قزاقستان منتقل شود و قرار بود مساحتی بالغ بر 4?5 میلیون هکتار تحت آبیاری و کشاورزی درآید.
دلایل توقف: ملاحظات محیط زیستی دلیل اصلی توقف پرژه بود. به طوری که خشک شدن دریاچه، بستری از نمک به وسعت 36 هزار کیلومتر مربع بر جای گذاشت و همچنین نمک آب چهار برابر شده و در نتیجه اغلب موجوات زنده در آن از بین رفتند. املاح، سم های کشاورزی و سایر مواد سمی توسط باد به مناطق دورتر منتقل شد و به طور جدی سلامت جوامع ملی را به خطر انداخت. نمک برخاسته از دریاچه در ذوب برف کوهها تاثیر گذاشت و پتانسیل کشاورزی صدها کیلومتر مربع را از بین برد. توفان های شن و نمک که حامل غبارهای سمی آفت کش ها، دودها و سموم کشاورزی بودند، موجب بیماری مردم منطقه شد.
پروژه صلح ترکیه: با هدف انتقال آب از رودخانه های سیحان و جیحان در آسیای مرکزی و انتقال آن به کشورهای عربی بوده است.
دلایل توقف: پروژه از لحاظ اقتصادی توجیه پذیر نبوده است.
پرژه ملی هیدرولوژیکی اسپانیا: اجرای طرح انتقال بین حوضه ای از رودخانه Ebru به مناطق شمال و جنوب ساحلی دریای مدیترانه می باشد.
دلایل توقف: تغییر در مورفولوژی رودخانه، کاهش بهره وری زیستی، افزایش شوری و کاهش مواد مغذی را به همراه داشت.
پروژه آبراهه Hetch Hetghy آمریکا : با هدف تامین آب شرب شهر سان فرانسیسکوی ایالت کالیفرنیا شروع شد.
دلایل توقف: موجب تخریب دره Hetch Hetghy و همچنین منجر به از بین رفتن حیات وحش و گونه های آبزی، بیکاری و از بین رفتن زمین های کشاورزی می شد.
طرح انتقال آب تگزاس آمریکا: این طرح بر اساس انحراف از رودخانه می سی سی پی به ایالت تگزاس مطرح شد.
دلایل توقف این طرح نشان دهنده برخورد ناموزون و توجه بیش از حد به ملاحظات مهندسی و اقتصادی بدون لحاظ ننمودن جوانب محیط زیستی بود. مقاومت حوضه های مبدا، افزایش هزینه و ملاحظات محیط زیستی دلایل اصلی توقف پروژه بود است.
جمع بندی
توجیه پذیری اقتصادی و فنی طرح های انتقال آب بین حوضه ای یکی از مقوله های اساسی قابل توجه در این گونه پروژه ها می باشد به نحوی که وضعیت اقتصادی باید از دو جنبه ی اقتصادی ملی و اقتصاد منطقه ای مورد ارزیابی قرار بگیرد. لحاظ هزینه های اجتماعی و محیط زیستی وارد شده بر حوضه ی مبدا نیز بسیار اهمیت دارد و تا حد امکان باید سعی نمود که منافع و مضرات حاصل از اجرای پروژه در هر دو حوضه مبدا و مقصد و نیز در طول مسیر انتقال، منصفانه اررزیابی شده و در تحلیل میزان سود به هزینه، به کار گرفته شوند. همچنین باید توجه نمود که متحول نمودن شرایط اکولوژیکی یک منطقه، نباید خارج از توان خودپالایی آن باشد. رعایت حقابه های اجتماعی و محیط زیستی نیز یکی از دیگر مبانی اساسی در پروژه ای انتقال آب بین حوضه ای است و می تواند معیاری برای بررسی اثرات منفی این طرح ها در کاهش اثرات اجتماعی آن موثر باشد. در اغلب موارد عدم اطلاع رسانی صحیح از دلایل و دستاوردهای اجرای پروژه های انتقال آب و شفاف نبودن هدف آنها، دلیل اصلی اعتراضات و یا حتی موافقت های مردمی به این گونه طرح ها بوده است. چرا که بیش تر مردم این مناطق، دلایل طرح های انتقال آب را سیاسی و نه به خاطر کمبودهای موجود می دانند.
منبع: تجارب و پیامدهای انتقال آب بین حوضه ای در جهان سید حمیدرضا صادقی و همکاران 1395